Otoczenie wizualne człowieka - podejście systemowe

Przedruk artykułu, który ukazał się w czasopiśmie naukowym "Ekonomika i organizacja przedsiębiorstwa" nr 4(771), Wyd. Instytuty Organizacji i Zarządzania w Przemyśle "ORGMASZ", kwiecień 2014 

Katarzyna Kołomańska

Wojciech Werpachowski

Otoczenie wizualne człowieka

 – podejście systemowe__________________________________________

Streszczenie

Celem artykułu jest przedstawienie systemowego podejścia do otoczenia wizualnego i jego praktycznych korzyści dla ogólnej poprawy jakości życia. Nowatorstwo opisanej koncepcji polega na zastosowaniu metodologii inżynierii systemowej w rozwiązywaniu aktualnych wyzwań dotyczących szeroko pojętej jakości wizualnej. Dzięki podejściu systemowemu możliwe jest opracowanie m.in. metodyki oceny jakości wizualnej. Stworzenie zintegrowanego systemu zarządzania jakością wizualną umożliwia nie tylko poprawę jakości wyrobów i usług, ale także wspiera harmonijną komunikację człowieka z otoczeniem wizualnym i środowiskiem naturalnym. W konsekwencji, podejście systemowe, procesowe i ciągłe doskonalenie dysponują metodyką i narzędziami oceny jakości wizualnej gwarantującymi polepszenie ogólnej jakości życia.

Słowa kluczowe: podejście systemowe, inżynieria jakości, kreacja wizualna

Summary

The purpose of this publication is to introduce how performance of the system approach in visual surroundings and its practical advantages work for a general improvement of the quality of life. The innovatory character of the described conception is based on the use of system engineering methodology in resolving the current relating challenges of widely comprehended Visual Quality. The system approach enables the methodology of visual quality evaluation.

A creation of an integrated system of the visual quality management not only provides an improvement of the quality of articles and services, but also supports the communication of a man with his visual surroundings and natural environment. In consequence, system approach, process approach and continuous improvement guarantee all the methods and tools needed for the constant upgrade of a general quality of life.

Key words: system approach, quality engineering, visual creation

Wstęp

            Obecne przyspieszenie rozwoju w dziedzinie technologii komunikacji stanowi przełomowy czynnik wymuszający wprowadzenie potrzeby myślenia systemowego o otoczeniu wizualnym człowieka. W kontekście trwałego wpływu jaki obraz wywiera na ludzki umysł, zagadnienie oceny jakości wizualnej przestrzeni, w której egzystujemy na co dzień nabiera aktualności, ważności i utylitarnego znaczenia. Koncepcja przedstawiona w niniejszym artykule polega na zmianie sposobu myślenia o otoczeniu wizualnym, dostrzegając w nim system jako funkcjonujące elementy i relacje między nimi.

Sfera wizualna to niedoceniany meta system, od którego zależy jak postrzegamy jakość życia, w którym funkcjonuje i rozwija się człowiek. Systemowe podejście do zarządzania wiąże się ze zmianą filozofii, strategii działania, struktury organizacyjnej, procedur oraz kontrolą procesów i zasobów, przy pomocy których można zarządzać m.in. przez jakość wyrobów i usług. Według ekspertów, w ostatnim stuleciu spadł nie tylko odsetek aktywnych geniuszy, poziom wynalazczości i innowacji, spowodowany pozorną poprawą jakości życia. Jednocześnie odnotowuje się wzrost liczby twórców i producentów, ale doskonałą jakością wizualną poszczycić może się tylko nieliczna grupa.

System i myślenie systemowe o jakości wizualnej

Pojęcie systemu odgrywa kluczową rolę w nowoczesnym podejściu do problematyki jakości wizualnej. System jest to zbiór elementów i zachodzących w nim relacji[1], powiązanych tak, że stanowią spójną całość zdolną do funkcjonowania w określony sposób.[2] W oparciu o inżynierię systemów można dostrzegać systemy istniejące oraz przewidywać systemy, które jeszcze się nie rozwinęły.[3] Racjonalne widzenie i myślenie systemowe w kreacji wizualnej wsparte przez nowoczesne podstawy naukowe pozwala dostrzec w otoczeniu wizualnym złożone systemy działania, istotne dla rozwoju człowieka i polepszania jakości życia, a co za tym idzie, dla postępu cywilizacyjnego. Jakość wizualna w ujęciu systemowym spełnia następujące warunki:

- realizuje celowe działanie,

- istnieje wtedy, gdy istnieje realizator,

- może współpracować z innymi systemami,

- może składać się z innych systemów,

- stwarza warunki działania sobie i innym systemom,

- może się zmieniać i doskonalić,

- trwa w czasie i ma skończoną trwałość,

- zużywa się i wymaga odnowy,

- może być zdatna lub niezdatna,

- może szkodzić człowiekowi.

Obiekt badań w myśleniu systemowym stanowi jakość wizualna, jako istniejący rzeczywisty system działania lub jako element tegoż systemu. Poprawa jakości jest możliwa przy założeniu, że działania podejmowane będą w trzech podstawowych kierunkach: podejścia systemowego, procesowego oraz ciągłego doskonalenia.[4]

Rys. 1. Kierunki poprawy poziomu jakości wyrobów i usług

                                                         Źródło: Opracowanie własne

Podejście projakościowe do procesów zachodzących w otoczeniu wizualnym dotyczy m.in. poprawy jakości produktów i usług, oraz systemów związanych z kreacją wizualną. Poniżej przedstawiono schemat ogólnego procesu doskonalenia jakości.

Rys. 2. Proces poprawy poziomu jakości wyrobów i usług

                                                          Źródło: Opracowanie własne 

Podejście systemowe, procesowe i ciągłe doskonalenie stawia w centrum kapitał ludzki oraz potrzeby i wymagania klientów (zadowolenie). Rozpoznawanie potrzeby i jej skuteczna identyfikacja są podstawowymi operacyjnymi elementami procesu zaspo-kajania potrzeb.[5] Za pośrednictwem odpowiednich struktur, procedur, narzędzi i kultury organizacji możliwe jest ciągłe doskonalenie systemu zarządzania jakością wizualną. W powyższym modelu ważną rolę spełnia odpowiedzialność kierownictwa, zarządzanie zasobami, pomiary, analiza i doskonalenie, kontynuowane nieustannie na każdym poziomie organizacji. W ciągach wyróżnionych na rys.3 i rys.4 występują systemowe operacje myślowe dotyczące koncepcji jakości wizualnej, wymagające konsekwencji w postrzeganiu świata w konwencji systemów działania.[6]

Rys. 3 Uporządkowany ciąg wyróżników myślenia systemowego

Źródło: Opracowanie własne, na podstawie: J. Konieczny, op.cit., s. 23.

Jakość wizualna jako obiekt badań systemowych oznacza zespołowe spojrzenie  na całość sfery wizualnej poprzez rolę i funkcję jakości w poszczególnych jej strukturach. Podejście systemowe uwzględnia powiązania przyczynowo-skutkowe, często ukryte, niewidzialne, nieliniowe i niejawne. W ten sposób jakość ukierunkowana jest na bieżące procesy w perspektywie dalekosiężnych konsekwencji podejmowanych decyzji. Myślenie systemowe o jakości wizualnej poprzedza działanie systemowe, wynikiem którego jest model systemu zarządzania jakością wizualną zilustrowany poniżej.

Rys. 4 Uporządkowany ciąg myślenia systemowego o jakości wizualnej

Źródło: Opracowanie własne

Myślenie systemowe o jakości wizualnej umożliwia racjonalizację i optymalizację procesów odpowiedzialnych za wytwory działalności systemowej (kreacji wizualnej). Innymi słowy, świadome i nowoczesne zarządzanie jakością wizualną polega m.in. na uporządkowaniu systemów działania istniejących lub jeszcze nie powstałych w sferze wizualnej, oraz na stworzeniu mechanizmów zapobiegających szkodliwym skutkom działania systemów poprzez zabezpieczenie otoczenia wizualnego systemem jakości.

Otoczenie wizualne jako system należy rozumieć w kontekście dynamicznie zmieniającego się układu relacji przekształceń i relacji sprzężeń, które warunkują rozwój jakości życia na subtelnych poziomach. Wykorzystanie sposobów postępowania, które mają oparcie w przyjętym systemie pozwala na dostrzeżenie, identyfikację i ocenę elementarnych cech, procesów, zasad, zależności oraz czynników odpowiedzialnych za jakość wizualną. Zastosowanie rozwiązań inżynierii systemów działania umożliwia skuteczne zarządzanie jakością w sferze wizualnej i odbywa się przy tym nieustannie, na wielu złożonych poziomach organizacji.

Synergia problematyki wizualności otoczenia jest właściwa dla układów działających według różnych współsystemów. [7] Podejście systemowe do otoczenia wizualnego wiąże się z przeprowadzeniem wielopoziomowej i wielokryterialnej analizy systemowej. Jakość wizualna jako obiekt myślenia systemowego stanowi osiąganie szeroko pojętej wartości dodatniej, doskonalonej w czasie. Na rysunku 5 zaprezentowano model ciągłego doskonalenia jakości wizualnej w kontekście systemowych źródeł koncepcji zarządzania jakością wizualną.

Rys.5 Jakość wizualna jako obiekt myślenia systemowego

 

Źródło: Opracowanie własne

Teoria systemów działania umożliwia analizę systemową otoczenia wizualnego  na podstawie modeli identyfikacyjnych i problemowych. Stosowana inżynieria systemów działania leży u podstaw modelu kompleksowego zarządzania jakością wizualną zgodnego z Total Quality Management (TQM). Modele oceny i optymalizacji jakości są „zwinne” (agile), skoncentrowane na doskonaleniu kapitału ludzkiego, spełnianiu potrzeb oraz wymagań konsumenckich i rozwojowych człowieka. 

Człowiek w otoczeniu wizualnym/systemie jakości wizualnej

W świecie systemów człowiek może bardziej lub mniej świadomie występować w roli: realizatora (tworzywa) realnego systemu, badacza (obserwatora) systemu, nauczyciela (nośnika/przekaźnika) systemu, działacza (organizatora systemu).[8] Otoczenie wizualne charakteryzuje się tym, że nieustannie angażuje nas w te wszystkie role równocześnie. Gwałtowny rozwój technik multimedialnych ugruntował wizualny kierunek rozwoju cywilizacji, a dla jakości wizualnej pozycję domeny (nadsystemu). Dlatego, aby właściwie interpretować i uporządkować zjawiska zachodzące w sferze wizualnej konieczne jest podejście systemowe uwzględniające wielowymiarowość pojęcia jakości wizualnej. Nowoczesność w działalności wizualnej polegać zatem będzie na podejściu systemowym, jako świadomym stosowaniu naukowych reguł uwzględniających podstawowe prawa jakości wizualnej w systemach działania. Dla jednostki funkcjonującej w danym systemie działania można wyodrębnić środowisko: naturalne, psychiczne, społeczne, techniczne.[9] W każdym z tych elementów wizualność dominuje jako własność świata fizycznego i macierzysta przestrzeń komunikacji, w tym także jako płaszczyzna ogólnej oceny jakości życia. Jednocześnie, ludzka psychika i świadomość funkcjonująca na co dzień w coraz gęściej zagospodarowanej przestrzeni wizualnej zupełnie nie jest przygotowywana do nieustannego przyswajania i przetwarzania tak wielu obrazów oraz informacji na raz. Własności człowieka jako tworzywa systemu są zatem bardzo ograniczone, krótkotrwałe i wymagają odnowy.  

Nurty w podejściu systemowym

Głównym celem systemów zarządzania jest poprawa jakości wyrobów oraz usług. W kreacji wizualnej osiągnięcie jej możliwe jest poprzez ukierunkowanie działań w sposób przedstawiony na rys. 6. Schemat ten uzasadnia podejście systemowe jako zmianę sposobu myślenia o otoczeniu wizualnym.

Rys. 6  Elementy działań projakościowych

Źródło: Opracowanie własne, na podstawie: W. Werpachowski, Podstawy zarządzania w przedsiębiorstwie, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2011, s. 219.

Działania poprawiające poziom jakości w otoczeniu wizualnym człowieka wymagają podejścia systemowego, procesowego i ciągłego doskonalenia. Podejście o tak ujętej strukturze nowatorstwo zawdzięcza (oprócz szerokiego wykorzystania dorobku nauki) także uwzględnieniu w procesach tzw. czynnika szaleństwa, rozumianego jako instynkt geniuszu w swej dziedzinie. To element odpowiedzialny za kształtowanie i doskonalenie górnej granicy kryteriów jakości jako standardów możliwych do osiągnięcia. Nowe podejście w modelu koncepcji jakości wizualnej charakteryzuje efekt synergiczny, w którym współdziałanie elementów daje bardziej efektywną sumę poszczególnych metod, działań  i procesów.

Tendencje i trendy związane z otoczeniem wizualnym

Otoczenie wizualne ulega ciągłym i dynamicznym transformacjom związanym z jego zagospodarowaniem i bieżącą eksploatacją. Szybkie tempo przemian wpływa znacząco na rozwój nowych technologii informacyjnych i komunikacyjnych[10], które maksymalnie wykorzystują wizualność otaczającej wzrok przestrzeni. Człowiek w środowisku tworzonym przez siebie staje się twórcą powołującym do życia nowe systemy, których rozwój często go zaskakuje i przerasta, prowadząc do całkiem niezamierzonych konsekwencji. Zatem inżynieria systemów winna służyć optymalizacji wysiłku, efektu i ryzyka przy powoływaniu do życia i funkcjonowaniu nowych systemów, harmonijnie wplecionych w istniejące środowisko.[11] Cechą niezwykle istotną w nadchodzącym społeczeństwie wiedzy jest świadomość i kreatywność. To sztuka kreowania innowacyjnych produktów i systemów. Postęp nauki i technologii doprowadził do prawie wymarzonej sytuacji, że potrafimy powoływać do życia coraz bardziej skomplikowane systemy, czy to w postaci wyrobów, czy organizacji gospodarczych i/lub społecznych, lub innych przedsięwzięć. Potencjał do powoływania takich systemów wydaje się wprost niezmierzony. Jednak nasza znajomość projektowania, powoływania do życia i funkcjonowania tak złożonych systemów nie jest pełna. Dowiadujemy się o tym niestety na ogół za późno, w postaci różnych niepożądanych efektów, począwszy od wielokrotnych przekroczeń ekonomicznych, terminowych i organizacyjnych, aż do tego, że spodziewane efekty nie następują i nie nastąpią nigdy.[12] Istotnym wskaźnikiem jakości wizualnej jest właściwy ogląd świata, a zwłaszcza trendów długofalowych. Mimo dynamiki zmian zachodzących w otoczeniu wizualnym można wyodrębnić stałe tendencje (wpływ społeczeństwa informacyjnego, globalizacja komunikacji i handlu, wpływ świata nauki, techniki i mody). Dzięki zastosowaniu podejścia systemowego mogą być modelowane i optymalizowane z pożytkiem dla nauki, kultury i rozrywki.

Instrumenty wykorzystywane do zarządzania jakością wizualną

Celem zarządzania jakością wizualną jest poprawa jakości otoczenia wizualnego, m.in. poprzez polepszenie jakości wyrobów i usług. Osiąganie tego celu wymaga zaangażowania, opracowania systemów w postaci struktur organizacyjnych, odpowiednich procedur postępowania, procesów i zasobów oraz przestrzegania zasad zarządzania jakością. Miarodajne informacje o poziomie jakości wizualnej w otoczeniu człowieka wymagają dokonania wyboru najlepszych metod i narzędzi pomiaru oraz oceny jakości. Tabela 1 przedstawia podstawowy podział instrumentów zarządzania jakością w otoczeniu wizualnym człowieka.

Tab. 1 Instrumenty zarządzania jakością wizualną

Źródło: Opracowanie własne, na podstawie A. Hamrol, W. Mantura, Zarządzanie jakością.

 Teoria i praktyka, PWN, Warszawa 1999.

W Tabeli 2 poniżej zestawiono wybrane zasady, metody i narzędzia składające się na podstawowe instrumentarium zarządzania jakością wizualną.

Tab. 2 Podstawowe instrumenty sterowania jakością wizualną w DMAIC

Do prezentacji wykorzystano metodę optymalizacji DMAIC (Define, Measure, Analyse, Improve, Control - Definiuj, Mierz, Analizuj, Poprawiaj, Kontroluj), polegającą na zamkniętym cyklu działań trwale usprawniających procesy. DMAIC pozwala na zdefi-niowanie i ukierunkowanie przydatności poszczególnych instrumentów.

Pojęcie narzędzia niekoniecznie musi być wyłącznie związane z klasycznym po-działem na zasady metody, filozofie i narzędzia do zarządzania jakością. Do oceny jakości w otoczeniu wizualnym wygodniej jest stosować uniwersalną zasadę, według której narzędzia będące w gestii decydenta rozwiązują dany problem lub nadają się do wykorzystania praktycznego. Metoda DMAIC jest przydatna pod względem oceny zakresu funkcjonalnego i informacyjnego poszczególnych instrumentów zarządzania jakością wizualną. W Tabeli 3 przedstawiono przykładowe zastosowania instrumentów zarządzania jakością w kontekście procesów badawczych i ich charakterystyki.

Tab. 3  Przykłady zastosowania instrumentów zarządzania w badaniu jakości wizualnej 

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: W. Werpachowski, 

Podstawy zarządzania w przedsiębiorstwie…, op. cit., s. 276-277.

Tabela powyżej ilustruje przykładowy podział uwzględniający problematykę ja-kości wizualnej możliwą do rozwiązania po zastosowaniu określonego narzędzia. Z instrumentarium zarządzania jakością opisanym w tabeli 3. warto przyjrzeć się bliżej metodzie Quality Function Deployment (QFD). Może posłużyć za przykład narzędzia, za pomocą którego łatwo dostrzec i zrozumieć wielość skomplikowanych relacji podsystemowych oraz powiązań pomiędzy elementami sfery wizualnej. Rozwinięcie praktycznej funkcji jakości wizualnej w podziale na trzy segmenty (produkt, usługa, system) umożliwia identyfikację priorytetowych zagadnień podejścia systemowego i procesowego do zarządzania jakością wizualną.[13] Zdecydowana przewaga korelacji silnych wskazuje na wysoki stopień integralności cech jakościowych (jakości wizualnej   z ogólnym poziomem jakości życia) w ujęciu systemowym i jako domeny.

Polityka jakości

Polityka jakości to najważniejszy, jawny i publikowany dokument systemu zarządzania jakością, część strategii jakości organizacji dotyczącej działania, rozwoju i doskonalenia systemu jakości wizualnej. Zawiera deklaracje kierownictwa dotyczące stosowania wymagań norm, prowadzenia ciągłego doskonalenia, przeznaczenia niezbędnych dla rozwoju systemu zasobów, identyfikacji oraz spełnienia potrzeb i oczekiwań klientów oraz cele postawione przed systemem.[14] Polityka jakości wizualnej pełni kilka funkcji. Jest podstawą do ustanowienia celów i zadań w realizowanych procesach oraz stanowi ramy do utrzymania i doskonalenia celów organizacji, wyrobów i usług. Następną funkcją jest jej znaczenie dla uczestników rynku kreacji wizualnej, gdzie określone i zakomunikowane pojęcie jakości wizualnej umożliwia lepsze zrozumienie strategii działania, misji, celów i zadań kampanii społecznej na rzecz poprawy jakości w otoczeniu wizualnym człowieka. Doprecyzowuje także zakres odpowiedzialności właścicieli wszystkich procesów za jej realizację. Z punktu widzenia uczestników (twórców i odbiorców kreacji wizualnej) właściwie obrana polityka jakości wizualnej stanowi także deklarację, że nabywając produkty lub usługi oraz w inny sposób uczestnicząc w życiu artystyczno-kulturalnym kierujemy się filozofią jakości. Podstawę do opracowania elastycznych ram strategicznych rozwoju polityki jakości wizualnej stanowi m.in. ocena aktu-alnych potrzeb i wymagań klientów sektora kreacji wizualnej (branż przemysłów kreatywnych).

Wnioski

Nowy paradygmat określany jako „podejście systemowe”, przyjmuje holistyczne spojrzenie na sferę wizualną zakładając, że przyroda i działalność wytwórcza człowieka (w tym to, co widoczne dla oka) stanowią całość, w której żadne odrębne elementy nie istnieją. Poznawane części tworzą przydatną strukturę czyli system. Paradygmat systemowy próbuje pomóc ludzkiemu umysłowi radzić sobie w świecie wizualnym dla niego zbyt złożonym. Obecne przyśpieszenie rozwojowe sprawia, że podejście takie jest niezbędne do prawidłowego podejmowania decyzji. Kreowanie potrzeby dosko-nalenia jakości w otoczeniu wizualnym wiąże się z gruntowną zmianą sposobu myślenia jednostek i organizacji, co jest zadaniem nadzwyczaj trudnym. Przykłady istniejących systemów zarządzania jakością wcale nie wyodrębniają problematyki oceny jakości wizualnej. Istniejące normy obejmują zagadnienia odnoszące się do aspektów ekonomicznych, organizacyjnych, technicznych i technologicznych, higieny i bezpieczeństwa pracy oraz ochrony środowiska. Zbyt długo bagatelizowany fakt braku podejścia systemowego do otoczenia wizualnego w kontekście prawidłowego obrazowania i harmonijnej komunikacji może mieć trudno odwracalne konsekwencje kulturalne i społeczne. Bariery rozwoju koncepcji jakości wizualnej przypominają historię tworzenia ochrony środowiska naturalnego. Bez podejścia systemowego, poważne zaniedbania przestrzeni wizualnej oraz zbyt powolne zrozumienie jej dominującej roli w rzeczywistym rozwoju cywilizacji powodują postępującą degradację otoczenia wizualnego i utratę zdolności logicznej interpretacji otaczającego nas świata pełnego informacji wizualnej.

Filozofia jakości wizualnej dąży do ogólnej poprawy jakości życia. Dzięki zmianie myślenia o otoczeniu wizualnym na systemowe, możliwe jest tworzenie przyjaznego otoczenia wizualnego, które wspomaga harmonijny rozwój człowieka i pełnowartościowy postęp w każdej dziedzinie aktywności życiowej. Dzięki wykorzystaniu podejścia systemowego, procesowego oraz ciągłego doskonalenia jakości produktów i usług związanych z kreacją wizualną, możliwe jest stworzenie utylitarnych metod zarządzania jakością w otoczeniu wizualnym, jako efektywnego wsparcia procesów sterowania ogólną jakością życia.

---

[1] M. Mazur, Pojęcie systemu i rygory jego stosowania, w: Postępy Cybernetyki (10) 2, Wyd. Ossolineum, Warszawa 1987, s. 21-29.

[2] T. Tomaszewski, Psychologia, Wiedza Powszechna, Warszawa 1977, s. 15.

[3] J. Konieczny, Inżynieria systemów działania, WNT, Warszawa 1983, s.22.

[4] W. Werpachowski, Podstawy zarządzania w przedsiębiorstwie, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2011, s. 29.[

5] J. Dietrych, System i konstrukcja, WNT, Warszawa 1985, s. 33.

[6] J. Konieczny, Inżynieria systemów działania, op. cit., s. 24.

[7] Por.: J. Dietrych, op. cit., s. 61.

[8] J. Konieczny, Inżynieria systemów działania…, op. cit., s. 54.

[9] Tamże, s. 45.

[10] W. Werpachowski, Podstawy zarządzania w przedsiębiorstwie, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2011, s.  451.

[11] Por.: C. Cempel, Wprowadzenie potrzeby systemowego myślenia, Czasopismo elektroniczne Wirtualna Edukacja, Politechnika Poznańska, Poznań 2003, http://grouper.ieee.org/groups/lttf/we/a035.html

[12] Tamże.

[1] Szerzej o wykorzystaniu metody QFD w badaniach jakości wizualnej: K. Kołomańska, D. Wolak, Poziom jakości wizualnej w otoczeniu człowieka, w: Ekonomika i organizacja przedsiębiorstwa, nr 6(749)/2012. Wydawnictwo Instytutu ORGMASZ, Warszawa 2013, s.

[2] Por: J. Łańcucki (red.), Podstawy kompleksowego zarządzania jakością TQM, Wydawnictwo AE w Poznaniu, Poznań 2001, s. 109.

Bibliografia

1. Cempel C. – Teoria i inżynieria systemów - zasady i zastosowania myślenia systemowego, Wydawnictwo ITE, Radom 2008
2. Dietrych J. – System i konstrukcja, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa 1985
3. Filipkowski S. – Ergonomia przemysłowa. Zarys problematyki, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa 1970
4. Kołomańska K., Wolak. D. – Poziom jakości wizualnej w otoczeniu człowieka, w: Ekonomika i organizacja przedsiębiorstwa, nr 6(749)2012, Wydawnictwo Instytutu ORGMASZ, Warszawa 2013
5. Konieczny J. – Inżynieria systemów działania, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa 1983
6. Łańcucki J. (red.) – Podstawy kompleksowego zarządzania jakością TQM, Wydawnictwo AE  w Poznaniu, Poznań 2001
7. Mazur M. – Pojęcie systemu i rygory jego stosowania, w: Postępy Cybernetyki, (10) 2, Ossolineum, Warszawa 1987
8. Mazurkiewicz A., Uryniak M. – Podmiotowość człowieka w aspekcie jego działalności w organizacji, w: Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy. Problemy globalizacji i regionalizacji, Zeszyt nr 8/2006, Zakład Ekonomiki i Organizacji Przedsiębiorstw Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2006
9. Sadowski W. – Podstawy ogólnej teorii systemów. Analiza logiczno-metodologiczna, PWN, Warszawa 1978
10. Szymański J. M. – Życie Systemów, Wiedza Powszechna, Warszawa 1991
11. Tomaszewski T. – Psychologia, Wiedza Powszechna, Warszawa 1977
12. Weinberg G. M. – Myślenie Systemowe, PWN, Warszawa 1979
13. Werpachowski W. – Podstawy zarządzania w przedsiębiorstwie, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2011
14. Woodley M. A. – Głupiejemy, bo jesteśmy zdrowsi, Magazyn popularno-naukowy FOCUS, nr 9/216, wrzesień 2013
15. Kosmologia. Teoria.  CD-ROM do nauki fizyki cząstek, Europejska Organizacja Badań Jądrowych CERN, Genewa 2001 http://lxsa.physik.unibonn.de/outreach/wyp/exercises/keyhole/pl/theory/main-8.html